Canto Ostinato, een belevenis, een ritueel, maar altijd uniek
Westland, 16 april 2014
Canto Ostinato is het bekendste werk van de in 2012 overleden Nederlandse componist Simeon ten Holt. Elke uitvoering is anders, qua instrumenten en vooral qua tijd. Op zondag 27 april is de ‘Canto’ voor het eerst in Westland te beluisteren, of liever, te beleven in de Naaldwijkse Oude Kerk. Met kerkorgel én vleugel. ‘Wie echt moet, kan gewoon gaan plassen. Wel zo stil mogelijk, natuurlijk.’
Aart Bergwerff, organist van onder meer de Lutherse kerk te Den Haag en Simeon ten Holt-kenner, reageert bijna verontwaardigd. Of de muziek van Canto Ostinato niet eentonig is, had ik gevraagd.
“Dit werk zit barstensvol dynamiek, het is niet eentonig, integendeel, het raakt, het beroert. Het roept associaties op, ook beelden, totale ontspanning.” Dan licht gesticulerend: “Het gevoel van tijd verdwijnt, je ervaart alleen maar ruimte. Daardoor staat de tijd stil. En dan duurt zo’n concert ook niet lang.”
Bergwerff, leerling van de wereldberoemde Parijse organiste Marie-Claire Alain, speelt de bijzondere compositie binnenkort in Naaldwijk.
Samen met pianist Jeroen van Veen, ook een musicus die Ten Holt en zijn minimalistische werk adoreert. Het concert is een initiatief van de Stichting Kunst en Cultuur Westland, waarin onder anderen de Westlandse organist Gerard Bal zitting heeft.
Bergwerff heeft de Canto vaker met Van Veen gespeeld. “Ik boven bij het orgel, hij beneden bij het publiek, je moet dan wel constant oor- en oogcontact hebben.”
Matthäus Passion
Voor de liefhebber is Canto Ostinato meer dan een concert. Voor sommigen is het een spirituele belevenis, anderen voelen de monotone muziek als inspiratie. Er zijn ook mensen die de voortdurende herhaling van de kleine motiefjes als hypnotiserend ervaren. Bergwerff noemt het muzikale onthaasting, een pas twintig jaar oud woord. “En Ten Holt schreef dit stuk al in de jaren zeventig.”
Dat alles suggereert wel dat zo’n concert een soort ritueel is, slechts bedoeld voor meditatieve mensen en yoga-beoefenaars. Het tegendeel is waar. Zij die van modern-klassieke componisten als Glass of Reich houden vallen ook voor Ten Holt. “Maar ik ga nog verder, durf zelfs een vergelijking met Bach te maken. Minnaars van de Matthäus Passion zijn ook bezoekers van Canto Ostinato. Beide stukken zijn vergelijkbaar. Het gaat steeds over menselijke emoties, die dwars door elkaar heen gaan. Liefde, verraad, jaloezie, dood, verdriet, noem maar op.”
Oervorm
In zijn oervorm is Canto Ostinato gecomponeerd voor drie vleugels en een elektronisch orgel. Met ‘ostinato’ wordt een kort muzikaal motief bedoeld dat geheel of gedeeltelijk telkens wordt herhaald. Inmiddels is het werk instrumentaal in talloze vormen gespeeld. Met één piano, quatre mains, in combinatie met harp, marimba’s, synthesizers, saxofoon-ensemble of cello-octet. Er was zelfs een uitvoering op de beiaard van de Utrechtse Dom. Aart Bergwerff speelde in 2006 de wereldpremière solo met orgel. ‘Canto Ostinato betekent voor mij eveneens aanhoudend gezang. Ook al is er geen tekst, er is wel verwantschap met kerkmuziek, ook met het Gregoriaans.”
Het muziekstuk is niet alleen qua bezetting vaak verschillend, ook zijn er diverse soorten uitvoeringen, zoals ligconcerten. Het is gespeeld in het Groningse NS-hoofdstation, in de nog lege metrotunnel van de Amsterdamse Noord/Zuidlijn en ook het Israëlische ballet Bullet Proof Mamma gebruikte Ten Holts muziek.
Bezoekers zijn zowel jong als oud. ‘Bij dit meesterwerk kun je mediteren, dineren, dansen, vrijen, baren en zelfs doodgaan’, weet een liefhebber. En, toegegeven, het inspireert op de achtergrond zelfs bij het schrijven van dit artikel.
Lang of langer
“Alles is open bij zo’n concert. Het kan dus lang of langer duren, dat hangt af van de musici. Zij bepalen de lengte en soms de herhaling van het thema waarvan Ten Holt ruim honderd korte secties heeft opgeschreven en die naar keuze één keer of veel vaker kunnen worden herhaald.” Ooit was er een uitvoering van een hele dag!
Alles op het gebied van tempo en het aantal herhalingen wordt aan de musici overgelaten. “Dat betekent dat de ene musicus bijvoorbeeld nummer 56 drie keer speelt en dat een ander zich later richt op de onder- en boventonen. We navigeren samen door het stuk.”
Bij uitvoeringen met meerdere musici is er ook geen dirigent. Als een musicus eenmaal de draad spelend opneemt, dan besluit hij ook wanneer hij het solostokje weer overdraagt. “Soms weten de musici zelf niet hoe lang het bij elkaar gaat duren. Jeroen en ik gaan in Naaldwijk uit van zes à zeven kwartier, maar het kan ook langer worden.” En dan glimlachend: “Een bezoeker die echt moet, kan gewoon gaan plassen. Wel zo stil mogelijk, natuurlijk.”
Grote vrijheid
Ten Holt spelen betekent niet dat de musici, zoals bij jazzmuziek, mogen improviseren. Alles wat ze spelen staat qua noten vast; alleen is de manier van spelen behoorlijk vrij. “Daarin heeft Ten Holt hen grote vrijheid gegeven, daardoor is iedere uitvoering oprecht uniek. De componist biedt alternatieven om te spelen, geeft geen improvisatiemogelijkheden. Noem het muzikale vrijheid in gebondenheid.”
Ten Holt is voor musici een groot plezier, vindt Bergwerff. Niet gemakkelijk, wel toegankelijk, veel voldoening en energie. “Tijdens het spelen is er steeds weer die vraag: Zou nu ook weer dat mystieke ontstaan? Dat is de uitdaging. Het is zowel voor ons als voor de luisteraar een combinatie van ontspanning en concentratie. In essentie is het stil worden van jezelf.”
Canto Ostinato, Naaldwijk, Oude Kerk: zondag 27 april, 15.30 uur, entree € 10. Op Youtube is te zien hoe Jeroen van Veen en zijn vrouw Sandra eerder Canto Ostinato op twee vleugels speelde: http://www.youtube.com/watch?v=nea5Hf1b5NA
Rien van den Anker